Jan Olszewski to postać, której życie i działalność polityczna splatają się z najważniejszymi wydarzeniami w najnowszej historii Polski. Jako adwokat, opozycjonista w czasach PRL, a później premier pierwszego w pełni demokratycznego rządu po 1989 roku, Olszewski wywarł znaczący wpływ na kształtowanie się polskiej demokracji. Jego biografia odzwierciedla skomplikowane losy polskiej inteligencji w drugiej połowie XX wieku, a jednocześnie stanowi świadectwo przemian ustrojowych i społecznych, jakie dokonały się w Polsce w ostatnich dekadach.

Młodość i kształtowanie postawy patriotycznej (1930-1956)

Jan Olszewski urodził się 20 sierpnia 1930 roku w Warszawie, w rodzinie o silnych tradycjach patriotycznych i niepodległościowych. Jego dzieciństwo przypadło na schyłkowy okres II Rzeczypospolitej, traumatyczny czas okupacji niemieckiej i początki Polski Ludowej. Dorastanie w okupowanej Warszawie, gdzie jako nastolatek był bezpośrednim świadkiem Powstania Warszawskiego, ukształtowało jego niezłomny charakter i głębokie przywiązanie do wartości niepodległościowych.

W czasach stalinowskich, studiując na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, Olszewski doświadczył represyjnego systemu komunistycznego na własnej skórze. Już wtedy wyróżniał się niezależnością myślenia i odwagą głoszenia własnych poglądów. W latach 1953-1954 pracował w redakcji tygodnika „Po prostu”, który w okresie odwilży po śmierci Stalina stał się intelektualną platformą młodej inteligencji krytycznej wobec systemu. To doświadczenie dziennikarskie wzmocniło jego przekonanie o konieczności walki o prawa człowieka i sprzeciwiania się wszelkim formom totalitaryzmu.

Adwokat w obronie opozycji demokratycznej (1956-1980)

Po ukończeniu studiów Jan Olszewski wybrał zawód adwokata, który wykonywał z wyjątkowym zaangażowaniem, profesjonalizmem i osobistą odwagą. W latach 60. i 70. zasłynął jako obrońca w głośnych procesach politycznych, reprezentując uczestników protestów marcowych z 1968 roku oraz robotników represjonowanych po wydarzeniach Grudnia 1970 roku. Jego kancelaria stała się nie tylko miejscem świadczenia pomocy prawnej, ale prawdziwym azylem dla osób prześladowanych przez system komunistyczny, gdzie oprócz fachowej porady mogli liczyć na ludzkie wsparcie i zrozumienie.

Nie mogę i nie chcę być adwokatem, który tylko formalnie wypełnia swoje obowiązki. Uważam, że moim zadaniem jest rzeczywista obrona człowieka, który znalazł się w konflikcie z systemem.

W 1976 roku Olszewski odważnie zaangażował się w działalność opozycyjną jako współautor głośnego „Listu 14” – protestu intelektualistów przeciwko zmianom w Konstytucji PRL, wprowadzającym zapis o przewodniej roli PZPR i sojuszu z ZSRR. W tym samym przełomowym roku współtworzył Komitet Obrony Robotników (KOR), pierwszą jawną organizację opozycyjną w bloku wschodnim, która położyła fundamenty pod późniejszy ruch „Solidarności” i zapoczątkowała proces erozji systemu komunistycznego w Polsce.

W pierwszym szeregu „Solidarności” (1980-1989)

Narodziny „Solidarności” w sierpniu 1980 roku otworzyły nowy, intensywny rozdział w działalności Jana Olszewskiego. Jako jeden z głównych doradców prawnych związku uczestniczył w kluczowych negocjacjach z władzami komunistycznymi, współtworzył statut „Solidarności” i niestrudzenie reprezentował działaczy związkowych w sprawach sądowych. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku, mimo realnego zagrożenia represjami, nie porzucił swoich przekonań i kontynuował działalność opozycyjną w podziemnych strukturach.

W drugiej połowie lat 80., gdy system komunistyczny zaczął wykazywać coraz wyraźniejsze oznaki kryzysu, Olszewski aktywnie uczestniczył w pracach koncepcyjnych przygotowujących grunt pod transformację ustrojową. Jako jeden z kluczowych doradców Lecha Wałęsy i innych przywódców „Solidarności” wnosił do debaty opozycyjnej nie tylko wiedzę prawniczą, ale także głębokie zrozumienie mechanizmów funkcjonowania państwa. W 1989 roku brał udział w historycznych obradach Okrągłego Stołu po stronie solidarnościowej, choć z czasem zaczął wyrażać krytyczny stosunek do niektórych podjętych tam ustaleń, szczególnie tych dotyczących rozliczenia funkcjonariuszy dawnego systemu.

Na czele rządu – krótkie premierostwo o długotrwałych konsekwencjach (1991-1992)

Po częściowo wolnych wyborach parlamentarnych w czerwcu 1989 roku i utworzeniu rządu Tadeusza Mazowieckiego, Jan Olszewski nie wszedł do jego składu. Coraz bardziej krytyczny wobec przyjętego modelu transformacji gospodarczej i braku zdecydowanej polityki dekomunizacyjnej, w 1990 roku zaangażował się w tworzenie Porozumienia Centrum – partii politycznej, która miała stanowić alternatywę dla liberalnego kursu przemian. Po pierwszych w pełni demokratycznych wyborach parlamentarnych w 1991 roku, 23 grudnia został desygnowany na stanowisko Prezesa Rady Ministrów, stając na czele pierwszego rządu wyłonionego przez w pełni demokratycznie wybrany parlament.

Rząd Jana Olszewskiego, mimo że funkcjonował zaledwie przez sześć miesięcy, podjął kilka fundamentalnych inicjatyw, które wywarły długofalowy wpływ na polską scenę polityczną i debatę publiczną. Najgłośniejszą z nich była próba przeprowadzenia lustracji i dekomunizacji, wyrażona w uchwale lustracyjnej z 28 maja 1992 roku, która zobowiązywała ministra spraw wewnętrznych do ujawnienia nazwisk parlamentarzystów, ministrów i wysokich urzędników państwowych będących tajnymi współpracownikami służb bezpieczeństwa PRL. Ta inicjatywa doprowadziła do głębokiego kryzysu politycznego i ostatecznie do odwołania rządu w dramatycznych okolicznościach nocnego głosowania 4 czerwca 1992 roku.

Przyszedł czas, aby powiedzieć: dość! Ten rząd chciał i chce nadal przywrócić państwo polskie jego prawowitym właścicielom, obywatelom Rzeczypospolitej.

Dramatyczne okoliczności odwołania rządu Olszewskiego, utrwalone w głośnym filmie dokumentalnym „Nocna zmiana”, stały się jednym z najbardziej kontrowersyjnych i symbolicznych momentów polskiej transformacji ustrojowej, dzieląc opinię publiczną i środowiska polityczne na długie lata.

Polityk i mentor prawicy (1992-2019)

Po odwołaniu z funkcji premiera Jan Olszewski pozostał aktywnym i wpływowym uczestnikiem życia politycznego. W latach 90. stał na czele Ruchu dla Rzeczypospolitej, a następnie Ruchu Odbudowy Polski – ugrupowań, które konsekwentnie postulowały konieczność głębszej dekomunizacji, ochrony polskich interesów narodowych i budowy państwa opartego na wartościach chrześcijańskich. W 1995 roku wystartował w wyborach prezydenckich, uzyskując w pierwszej turze znaczące poparcie 6,8% głosów.

W późniejszym okresie Olszewski pełnił funkcję doradcy prezydenta Lecha Kaczyńskiego ds. politycznych (2006-2010) oraz zasiadał w Trybunale Stanu (2005-2006). Choć stopniowo wycofywał się z codziennej polityki partyjnej, pozostawał niekwestionowanym autorytetem dla środowisk prawicowych, a jego przenikliwe analizy i oceny bieżących wydarzeń politycznych cieszyły się dużym zainteresowaniem mediów i opinii publicznej.

Jan Olszewski zmarł 7 lutego 2019 roku w Warszawie w wieku 88 lat. Jego państwowy pogrzeb stał się wyjątkowym momentem ponadpartyjnej jedności, gdy przedstawiciele różnych opcji politycznych oddali hołd człowiekowi, którego życie i działalność publiczna stanowiły świadectwo trudnych wyborów i dramatycznych momentów w najnowszej historii Polski.

Dziedzictwo i spuścizna polityczna

Ocena politycznej spuścizny Jana Olszewskiego pozostaje niejednoznaczna i silnie zależna od przyjętej perspektywy ideowej. Dla jednych był on niezłomnym patriotą i politycznym wizjonerem, który jako pierwszy premier wolnej Polski podjął odważną próbę rzeczywistego rozliczenia z komunistyczną przeszłością. Dla innych – politykiem, który nie w pełni docenił złożoności procesów transformacyjnych i próbował wprowadzać zbyt radykalne rozwiązania w delikatnym momencie przemian ustrojowych.

Niezależnie od tych zróżnicowanych ocen, Jan Olszewski pozostaje symbolem alternatywnej drogi transformacji, która nie została w pełni zrealizowana – drogi opartej na wyraźnym rozliczeniu z przeszłością i budowie państwa na solidnych fundamentach narodowych i chrześcijańskich wartości. Jego postulaty dotyczące lustracji, dekomunizacji i ochrony polskiego majątku narodowego przed niekontrolowaną prywatyzacją, choć w latach 90. spotykały się z ostrą krytyką części elit politycznych i medialnych, z czasem stały się trwałym i istotnym elementem polskiej debaty publicznej.

W życiu osobistym Jan Olszewski był człowiekiem niezwykle skromnym, powściągliwym i zdystansowanym wobec materialnych aspektów życia. Mimo pełnienia najwyższych funkcji państwowych, nigdy nie zabiegał o rozgłos medialny i konsekwentnie chronił swoją prywatność. Był przez całe życie związany z jedną kobietą – żoną Martą Olszewską, cenioną lekarką, która była jego najwierniejszą towarzyszką i podporą w najtrudniejszych momentach. Małżeństwo nie miało dzieci.

Polityczne dziedzictwo Jana Olszewskiego znacznie wykracza poza doraźne spory partyjne i podziały ideologiczne. Jego bogata biografia stanowi fascynujące świadectwo trudnych wyborów moralnych i etycznych, przed jakimi stawali polscy intelektualiści i działacze opozycyjni w drugiej połowie XX wieku. Jako bezkompromisowy adwokat, odważny opozycjonista, wizjonerski premier i mądry mentor polskiej prawicy, Olszewski pozostawił niezatarty ślad w najnowszej historii Polski, a jego życie i działalność stanowią jeden z kluczy do zrozumienia całej złożoności polskiej transformacji ustrojowej po 1989 roku.